De Alchemie van de Liefde: Wat is ouderverstoting?

Een echtscheiding brengt een kind soms jammer genoeg in een loyaliteits-conflict. Gelukkig is dat niet bij alle scheidingen zo maar er zijn kinderen die bovenop de scheidingsproblematiek nog te maken hebben met het ouderverstotingssyndroom. 'Manipulaties met ernstige gevolgen', aldus Joep Zander, 'Als je gezamenlijke zorg voor kinderen van gescheiden ouders niet handhaaft komt dat meestal neer op een moordend regime dat niet voldoet aan de intrinsieke moraal van het Salomonsoordeel. De persoonlijkheid van het kind wordt blijvend gespleten door het 'moeten' haten van een betrokken liefhebbende ouder.' De liefde van een kind voor zijn ouder verwordt soms tot haat, zonder dat die ouder daar iets verkeerds voor hoeft te hebben gedaan. Een kind komt tot deze haat-liefdeomkering door een loyaliteitsconflict tussen twee ouders waarvan het houdt.

De afhankelijkheid van de ene ouder die de andere schade wil berokkenen via het kind leidt tot een breuk, die zo ernstig is dat het kind er zelf 'verantwoording' voor gaat nemen. 'Nee, ik vind papa echt heel slecht, niet omdat mama dat zegt hoor. Ik mag van papa bijna nooit tv kijken.' Een ouder geworden kind dat terugblikte op wat ze had meegemaakt zei daarover: 'Ik werd verantwoordelijk voor het geluk van mijn moeder. Op een gegeven moment denk je dat wat je vertelt je eigen waarheid is.'

Dit verschijnsel heet ouderverstotingssyndroom, naar het Engelse Parental Alienation Syndrome. Het belangrijkste kenmerk van dit syndroom is dat het afwijzen van de andere ouder een authentieke wens 'lijkt' van het kind zelf. In werkelijkheid is het een ziekelijke vertaling van het gebrek aan respect van de ene ouder voor de andere. De eerste ouder wordt dikwijls, ten onrechte, aangeduid als verzorgende ouder.

Enkele symptomen, waar het kind met ouderverstotingssyndroom onder lijdt, zijn:

Obsessieve en integrale, ongenuanceerde en redeloze minachting, reflexmatige steun aan de status-quo-ouder en citeren van niet begrepen woorden. De verderstrekkende uitbreiding van de haat tot de bredere kring van de verstoten ouder, met name opa en oma, is voor veel betrokkenen herkenbaar.

In Europa begint het bestaan van het ouderverstotingssyndroom langzaam door te dringen. In Nederland is een gebrek aan deskundigen op dit terrein. Veel ouders en kinderen herkennen zich in de systematiek en de symptomen van het ouderverstotingssyndroom, maar vinden geen hulp. Veelal blijven de breuk en de gevolgen zoals psychopathie, moeilijkheden in de relatievorming en gestoorde waarneming van de werkelijkheid het kind parten spelen. Een enkele keer weten kind en ouder tot herstel van de relatie te komen. Volgens de Amerikaanse professor Gardner, die het syndroom het eerst omschreef, zijn kinderen die het syndroom oplopen bijna gedoemd hun hele leven met de gevolgen opgescheept te zitten.

Ik ben minder pessimistisch over de herstelmogelijkheden. Als het syndroom erkend wordt, dus ook meer herkend, door (ouder geworden) kinderen, maar vooral ook door hulpverleners, zullen de kansen op herstel snel toenemen. Het belangrijkste is dat loyaliteitsmisbruik, de geestelijke mishandeling door een ouder die de ander weigert als zodanig te respecteren, word uitgebannen. Daarvoor zijn veranderingen in het familierecht noodzakelijk.

De wijsheid van het Salomonsoordeel moet leidraad zijn. Wie het kind als eigendom beschouwt is de minst aangewezene om als enige de zorg op zich te nemen. Diegene die de band tussen het kind en de andere ouder frustreert, zal als niets anders helpt , degene moeten zijn die daar de verantwoordelijkheid voor moet dragen. Kwaad aanrichtende ouders moeten de macht kwijtraken waarmee ze het kind in een haat-liefde-spagaat forceren. De belangrijkste verandering zal moeten zijn dat gezamenlijke zorg uitgangspunt wordt maar dat de ouder die misbruikt maakt van de loyaliteit van het kind uiteindelijk het eventuele (hoofd)verblijf of zelfs het gezag wordt ontnomen. Dat heet, met een zijdelingse blik op Salomon; paradoxale toewijzing.

Bij elkaar blijven zonder al te veel ruzie is voor een kind misschien het allerbeste. Maar als je na scheiding binnen de regio blijft wonen, hoeft het dagelijks leven helemaal niet zo versplinterd te worden als tegenstanders van gezamenlijke opvoeding en zorg soms beweren. Voor kinderen is het gevaarlijker in een situatie te leven van gespleten loyaliteit dan in een gespleten woonsituatie.

Joep Zander is schrijver, kunstenaar en pedagoog.